خصوصیات اخلاقی و اجتماعی هزاره در صد سال پیش
نوشته حاج کاظم یزدانی در کتاب «پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها» برای معرفی مردم هزاره با استناد به منابع خارجی.
فرز رتیتلر انگلیسی می‌نویسد که هزاره‌ها در قرن ۱۹ یک‌صد و ده‌هزار مرد جنگی داشتند. آنان مردمی‌اند: درستکار، با شجاعت، نیک طبع و ساده، خدمتکاران ممتاز، و سرباز درجه یک و کارگران شادی هستند. (۱)
بار تولد خاورشناس روسی می‌نویسد: هزاره در این زمان (صدسال قبل) پرجمعیت‌ترین و مقتدرترین قوم این مملکت (افغانستان) هستند. (۲)
خوانین هزاره در حدود سال‌های ۱۸۳۰میلادی هرکدام دارای تعداد قابل‌توجهی افراد مسلح بودند. مثلاً میریزدان بخش بهسودی دو هزار نفر پیاده و سواره در خدمت داشت و در موقع لزوم خیلی بیشتر از آن را می‌توانست مسلح و بسیج نماید. محمد خان میردایزنیات همیشه یک هزار نفر مسلح به همراه داشت. میرصادق بیک سرجنگل نهصد نفر سوار و ۸۰۰نفر پیاده مسلح، میرطایفه جاغوری در صورت ضرورت می‌توانست پنج هزار نفر مسلح نماید. میرسنگ تخت و شیخ میران قادر بود سه هزار نفر مسلح سازد و همیشه چهارصد نفر سوار مسلح در اختیار داشت. (۳)
در دائره معارف اسلامیه می‌نویسد: الهزاره: شعب، شجاع، مقدام، حاذق. هزاره قومی‌اند: شجاع، پیشرو و ماهر. (۴)
ابوالعینین فهمی مصری می‌نویسد: «و یتصف الهزاره بالامانه والشجاعه و طیب القلب. و هم یقدمون للبلادا فضل الخدم واكفاء العمال فی المدن و قد امتا زشبا بهم فی صفوف الجیش با الشجاعه النادرة و الوطنیة الصادقة و یقوم الهزاره با تجا رفی غنمهم فی اسواق کابل وغیرها المدن الافغانیه وفی الشتاء من عندما تكسو ا لثلوج مرا عیهم، یقوم بعضهم بغزل القطن و ا لصوف ونسجها علی انوال یدویه و تطریز الثیاب ونقش الجلود بینما یذهب بعضهم للعمل فی المدن». (۵)
هزاره به صفات امانت‌داری، شجاعت، قلب پاک متصف‌اند. بهترین و باکفایت‌ترین کارگران در شهر هستند. جوانانشان در صفوف ارتش به شجاعت مانند و وطن‌دوستی صادقانه ممتازند. هزاره با فروش گوسفندان و دام‌های خود در بازار کابل و سایر شهرهای افغانستان به زندگی خود سروسامان می‌بخشد و در زمستان‌ها هنگامی‌که برف روی زمین را می‌پوشاند بعضی‌شان به رشتن پنبه و پشم و بافتن آنها بطریق دستی و به گل‌دوزی روی جامه‌ها و نقش‌ونگار روی پوست (پوستین‌دوزی) مشغول می‌شوند. دراین‌بین بعضی‌شان برای کار در شهرها می‌روند.
ریاضی هروی گوید: «هزاره‌ها در اعتقاد بدین و مذهب مخلص، مردمی‌اند با صداقت، در فقر با قناعت و صابر، از هرزگی به‌دور و از عمل شنیع لواط بری، در سردی هوا پر طاقت، به هم‌مذهبان خود مهربان، در تیراندازی و اسب‌تازی بی‌نظیرند. ماست و روغنشان بهترین ماست و روغن دنیا است. اهل صنعت هزاره فولاد را خوب تسویه (تصفیه) و شبکه می‌سازند و کاردهای ممتاز درست می‌کنند. از معدن سرب استفاده می‌کنند. ساختن زین و یراق اسب را کسی از آن مردم بهتر نمی‌تواند تعبیه کند. در ساختن تیر مهارت دارند. باروت‌سازی‌شان کامل است. ظروف چوبی را عالی درست می‌کنند. با اینکه فقیرند گدایی در میانشان رواج ندارد. از قواعد مذهبی‌شان چندان اطلاعی ندارند. از یکی‌شان پرسیدم بنده کیستی؟ جواب داد: (بنده منده پی نمفتم صاف و پاک غلام یاعلی‌یم)». (۶)
سید جمال‌الدین می‌نویسد: «هزاره مانند دیگر برادران نسبی خویش به شجاعت و تیراندازی مشهورند. با اینکه تقیه از واجبات مذهب شیعه است لیکن از ایشان اگر پرسیده شود بی‌پروا مذهب خود را ظاهر سازند. صنعت برگ‌بافی هزاره به حدی مترقی است که مثل آن در اروپا هم رخت کمتر پیدا می‌شود». (۷)
محمد حیات خان افغان می‌نویسد: «هزاره‌ها از نظر اخلاق تندمزاج، در مهمان‌نوازی سرآمدند، قصه‌های واهی را از ساده‌دلی باور می‌کنند. به فال و نجوم معتقدند. به فال و نجوم معتقدند. به رئیسشان سلطان گویند، هر مرد بالغ همراه خود یک تفنگ دارد. بعضی تیروکمان دارند. در جنگ نهایت دلیرند. نشانه زنی با تفنگ درمیان شان رواج دارد. زنانشان در ساختن برگ، قالین، جوراب دستکش، گلیم، نمد و رنگ‌سازی و رنگ‌ریزی و دوخت‌ودوز بسیار با استعدادند. مردم زحمت‌کش و پرتحمل هستند. نزدیک قریه‌هایشان در بالای تپه‌ای یک برج دفاعی درست می‌کنند که به آن تاپور گویند». (۸)
منابع:
۱- افغان نامه ج ۱ص ۱۲۱.
۲- جغرافیای تاریخی ایران ص ۱۳۳.
۳- تاریخ ملی هزاره ص ۷۱و میریزدان بخش ترجمه اکرم گیزابی.
۴- دائره المعارف اسلامیه ج ۲ذیل کلمه افغانستان.
۵- افغانستان بین الامس و الیوم ص ۱۱۸.
۶- بحرالفواید ذیل حوادث سال ۱۳۰۷وضیاء المعرفه ص ۴۴ – ۴۷.
۷- تتمه البیان فی تاریخ افغان.
۸- حیات افغانی ص ۴۵۵-۴۶۶.
۹- یزدانی، حسین‌علی «حاج کاظم». (۱۳۶۸). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها. تهران: چاپخانه مهتاب. (صفحات ۹۴ تا ۹۶).